Een stukje geschiedenis: de Wijvenheide

Soms is het goed om even terug te blikken op het verleden. In deze bijdrage maken we een korte duik in de geschiedenis van de Wijvenheide. We vertrekken in 1958 bij pater Landewald Janssen en zijn passie voor de natuur in Midden-Limburg en nemen je zo mee door het verhaal van dit prachtige vijvergebied op de grens van Zonhoven en Heusden-Zolder.

Het prille begin

Op het Wielewaalcongres zaterdag 2 mei 1959 legt Dr. Cleeren het ontstaan uit van het Limburgs Komitee voor de O.S.C.’s, de Hasseltse studiecentra van De Wielewaal.

Pater Landewald Janssen droomde ervan gebieden te verwerven in Midden-Limburg,  waar vogels beschermd zouden worden en waar ze rustig, ongestoord konden bestudeerd worden.  Vogels dienden in die tijd immers alleen maar om gevangen of afgeschoten te worden en hun nesten dienden als tijdvermaak voor kwajongens om geroofd te worden. Hij wilde dat voorrecht om van de natuur te genieten voor iedereen die er respect voor toonde. Met een aantal eigenaars uit het hele land sloot hij contracten af voor de vogelbescherming en –studie. Op 27 april 1958 werd het comité gesticht en deze datum werd de officiële geboortedag van de Limburgse Ornithologische Studiecentra (O.S.C.’s), alhoewel de overeenkomsten van het O.S.C. Wijvenheide reeds in 1957 ondertekend werden. De heer Roppe, gouverneur van de provincie, vertelde over hoe aangenaam het hem was de inhuldiging van deze nieuwe terreinen voor natuur- en vogelbescherming te mogen inhuldigen. Op de namiddagzitting van het congres, zondag 3 mei lichtte August Claes het reservaat Wijvenheide toe. De beschermde oppervlakte bedroeg 160 ha.

Andere reservaten uit die reeks waren Terlaemen (288 ha), Kolberg (100 ha) en Platwijers (50 ha).  Later zou ook Ter Donk volgen. Deze vijf reservaten zouden later samen het Vogelrichtlijngebied Vijvercomplex Midden-Limburg vormen.

Die natuurreservaten konden bezocht worden tijdens wandelingen onder leiding van de gids/conservator, maar na schriftelijke afspraken bestond ook de mogelijkheid ze individueel te bezoeken. De natuur was nog rijk in die tijd en de opgerichte O.S.C.’s werden ook regelmatig door natuurliefhebbers uit heel Vlaanderen opgezocht. De moerasreigers roerdomp en woudaapje, de verscheidenheid aan eenden en de zangvogels die in het riet leefden maakten de ornthologische rijkdom uit van Wijvenheide. Toch ging de liefde voor de natuur van de vele eigenaars die die natuur ook in grote lijnen wilden beschermen, deels door de maag, of werd de vaststelling van de verscheidenheid van de vogelrijkdom door een aantal eigenaars liefst bewezen met geschoten opgezette exemplaren.  Zo werden in de beginjaren van het reservaat jaarlijks toch nog wel een 800-tal watersnippen geschoten op een oppervlakte van nauwelijks één hectare (boekhouding Pieter Carolus).  Alhoewel de watersnip er tot in de jaren tachtig broedvogel bleef, betrof het in dat geval natuurlijk noordelijke doortrekkers die verrast werden op speciaal voor deze jacht, ingerichte leegstaande vijvers.

Wijvenheide onder druk

Maar het was het gebrek aan enige ruimtelijke ordening die de omgeving onomkeerbaar zwaar beschadigd heeft: de verkaveling van de heide, de uitbreiding van een camping en de vele tientallen stedenbouwkundige overtredingen. In het vijvergebied zelf werden honderden vrachten puin illegaal binnengevoerd voor de aanleg en/of de versterking en verhoging van vijverdijken waardoor visproductie verveelvoudigd kon worden. Ze ontsieren ook nu nog de oevers van de Oude Roosterbeek met meterhoog puin.

Beheer van hooilanden met de zeis gebeurde door De Wielewaal al begin der jaren zeventig, maar de eerste natuuraankoop door de vereniging moest wachten tot de jaren negentig. In 1994 werd een eerste stuk grond gekocht, een heideperceel van 3,5 hectare op de grenspunt van de drie gemeentes. Door gebrek aan financiële subsidiëringsmiddelen kon de aankoop van Groot Wijven in die periode niet doorgaan. Tijdens een Life-project, geïnitieerd door De Wielewaal en uitgevoerd dankzij het Wereldnatuurfonds in de tweede helft van de jaren negentig, werden verdere aankopen gestimuleerd.

Met de vogel- en natuurrijkdom was het ondertussen sterk bergaf gegaan. Vijvers werden vanaf de jaren tachtig steeds meer ontdaan van hun rietvegetatie. De geïntensiveerde viskweek met makkelijk inzetbare graafmachines en de installatie van voederautomaten degradeerden de vijvers met hun rijkdom aan waterplanten- en rietvegetatie tot troosteloze  sterk geeutrofiëerde wateralgenreservoirs waarin een veelvoud aan consumptie- en hengelsportvis gekweekt kon worden en waarin de vegetatie met haar rietkragen wegkwijnde. De voor het gebied kenmerkende soorten roerdomp en woudaap waren in de jaren negentig geheel verdwenen als broedvogel. De gehele Belgische broedpopulatie van deze soorten werd hierdoor in de jaren 90 weggevaagd. Het aantal karekieten werd letterlijk gedecimeerd, waarbij de meest specifieke soorten als snor en grote karekiet geheel verdwenen.

Wijvenheide in de 21ste eeuw

Gelukkig werd tijdens de eeuwwisseling opgetreden door onze overheid. Vele tientallen ha belangrijke vijvers die voor een deel via bouwovertredingen vernietigd werden door een viskweker, werden aangekocht en heringericht als natuurreservaat. Dankzij het ANB, het Vlaams Agentschap voor Natuur en Bos, werd er aan natuurherstel gedaan voor de moerasvogels. De vijverfauna kwam terug met roerdomp en woudaap en honderden karekieten en de restpopulatie boomkikkers, bestaande uit nauwelijks een paar tientallen diertjes, kon zich herstellen en uitbreiden.

Ondertussen hebben we twee reservaten Wijvenheide:

• het erkend natuurreservaat Wijvenheide, beheerd door Natuurpunt. In dit reservaat treffen we de eigendommen aan van de fusiepartners Wijvenheide en Natuurreservaten vzw.
• Het Vlaams natuurreservaat Wijvenheide, beheerd door ANB.

Beide gebieden liggen vervlochten in mekaar. Ondertussen heeft ANB steeds meer de overige reservaten van De Wielewaal veiliggesteld door aankopen en/of beheer. In het vogelrichtlijngebied Vijvercomplex Midden-Limburg gebeurden  uitgebreid aankopen. Zowel op de Platwijers, in Ter Donk, op Kolberg, op Wijvenheide en rond Terlaemen herstelde de natuur zich. Het hele vijvercomplex werd een wandel- en fietsgebied waar toch nog voldoende rust heerst om de bijzondere fauna en flora in stand te houden.

Ondertussen bedraagt de oppervlakte die beschermd werd door aankopen door Natuurpunt zowat 70 ha. Dat levert een gemiddelde aangroei op van 1 ha/jaar. Wellicht verdient het de troostprijs in Vlaanderen van het reservaat met de traagste aangroei over een periode van haast 70 jaar. Er moet dus nog veel werk verzet worden aan de uitbouw van het reservaat, wil Natuurpunt als gangmaker in het gebied het werk van pater Landewald zichtbaar bestendigen.

Tekst: Chris Onkelinx
Foto: Natuurpunt