Het natuurbeleid in Hasselt onder de loep

Nadat de thema’s biodiversiteitsverlies en klimaat eerder al aan bod kwamen, nemen we in dit artikel het Hasseltse natuurbeleid onder de loep. In de volgende maanden komen nog landbouw en water aan bod.

Hasselt natuurrijke stad

Alhoewel Hasselt een centrumstad is met ±80.000 inwoners en heel wat bovenlokale functies en taken, beschikt ze – vooral met de voormalige deelgemeenten – over een aanzienlijk buitengebied waar nog flink wat interessante natuur aanwezig is.

Bovendien heeft onze stad een landschappelijke diversiteit die de andere centrumsteden ons benijden. In het noorden van Hasselt vind je met het Vijvergebied een mooi voorbeeld van een typisch Kempisch landschap, met de Demer en de Herk en Mombeek hebben we twee prachtige beekvalleien en in en rond de Herkenrodebossen kan je volop genieten van Vochtig Haspengouw met z’n bossen en kleine landschapselementen.

Toch is het niet allemaal rozengeur en maneschijn. Ook in Hasselt staat de biodiversiteit meer dan ooit onder druk, zijn talrijke soorten bedreigd, degraderen kwetsbare biotopen en verdwijnen waardevolle landschapselementen.

Om deze negatieve evolutie te kenteren hebben we onder meer de hierna volgende voorstellen overgemaakt  aan de dames en heren van de politiek.

Een robuuste natuurlijke structuur als basis voor natuurbeleid

Een blik op de kaart leert ons dat de natuur in Hasselt sterk versnipperd is. De vijf grote uitvalswegen, de spoorwegen, het kanaal en de autosnelweg versnipperen de open ruimte en vormen grote barrières waar weinig planten en dieren levend overheen geraken.  Nu de kwaliteit van de leefgebieden verslechtert en veel soorten niet meer kunnen uitwijken, zijn ze gedoemd om op termijn te verdwijnen.

Dé remedie hiertegen is een stevige natuurlijke structuur bestaande uit groenpolen, stapstenen en natuurverbindingen die één samenhangend geheel vormen en waarbinnen planten en dieren kunnen leven, vermeerderen en migreren.

We vragen daarom aan de stad Hasselt om het ambitieuze “Hasselts Groenstructuurplan”, dat reeds in 2020 door het Schepencollege werd goedgekeurd, onverlet uit te voeren.

Hierin worden 5 grote groenpolen afgebakend naast een 14-tal groene stapstenen en  7 verbindingsgebieden die dit alles aan elkaar smeden tot één samenhangende structuur.

Enkele suggesties voor de 5 groenpolen

• Leg de ruimtelijke bestemming van de groenpool Demervallei vast d.m.v .een  bestemmingsplan waarin de open ruimte maximaal gevrijwaard wordt én waarin adequate maatregelen worden opgenomen om de kwaliteit van de natuur te beschermen, te herstellen en waar mogelijk te verbeteren.
• Optimaliseer de groenpool Kiewit door versterking van de band met Bokrijk o.m. door vernatting van het tussenliggende gebied en door aanleg van landschapselementen die de oost-westverbinding verstevigen.
• Neem als stad een actieve rol op bij de opmaak van het GRUP Herkenrodebossen, een unieke opportuniteit voor de realisatie van het stadsbos met 135 ha bijkomend bos en 70 ha bijkomende natuur. Verbind daarbij de versnipperde VEN-gebieden met elkaar en herneem het eerdere engagement om het gebied te ontsluiten voor zachte recreatie.
• Geef uitvoering aan de reeds jaren geleden opgemaakte bestemmingsplannen voor de Herk- en Mombeekvallei door ondersteuning van het aankoopbeleid van Natuurpunt

Natuurbeleid voor de stapstenen

Voor elk van de stapstenen dient er beheervisie ontwikkeld te worden waarbij de natuur maximale kansen krijgt, rekening houdend met het eventuele medegebruik. Enkele voorbeelden:

• planologische correctie van de bestemming van Tommelen door het hele stadsnatuurpark als groene bestemming in te kleuren
• opwaardering van het Beukenhof als groen sportgebied met meer dan wat schaamgroen
• inrichting van het Alverbergpark met streekeigen groen en aandacht voor de restpopulatie van amfibieën
• aanpassingen op het Golfterrein waarbij de Demer ruimte krijgt en uit z’n strakke keurslijf gehaald wordt
• opmaken van een beheervisie voor de Prinsenbeemden met respect voor de aanwezige natuurpotenties. Dus geen metersbrede fiets-o-strade die de natuurlijke trek van amfibieën belemmert,  geen fel verlichte wandelwegen, geen paden tot op de Demeroever maar een stadsnatuurpark, voor zachte recreatie die de natuur alle kansen laat. 
• Opmaken van een masterplan voor het “Helbeekpark” waarbij de waterloop een prominente rol krijgt en een beter evenwicht tussen groen en sportinfrastructuur wordt nagestreefd.

Natuur verbinden met de missing links

Verder is het wenselijk dat alle missing links die werden aangeduid in het Groenstructuurplan ook planologisch eenduidig worden vastgelegd met de nodige voorwaarden opdat ze hun natuurverbindingsfunctie ook effectief kunnen invullen. 

Realiseer hierbij o.m.de volgende voorbeelden van natuurverbindingen:

• tussen Kiewit en rest van vijvergebied door een aansluiting met de vallei van de Slangbeek en, wie weet, ooit een ecotunnel onder de Kempische steenweg (een mens mag wel eens dromen 😉)
• tussen Tommelen en de Herkenrodebossen via de  Sterrebeek en de Haagstraat
• tussen Tommelen en het natuurgebied van de Windhalmbeek via de Dormaalbeek
• tussen de VEN-gebieden van de Herkenrodebossen en de Herkvallei
• tussen de valleien van Herk en Demer via de Laarbeek
• versterk ook de natuurverbindingsfunctie van de vallei van de Herk en de Mombeek door volledige restfinanciering voor aankopen van open te stellen natuur door Natuurpunt
• de Demer is een macro-natuurverbinding van Tongeren tot Schulenbroek, geef hem ruimte en haal hem uit z’n keurslijf b.v. op de Golf en verder stroomafwaarts

Natuur en landschapsherstel, ook buiten de natuurgebieden

Eerder vermeldden we al dat Hasselt over buitengewone landschappelijke troeven beschikt. Om deze te behouden en, waar mogelijk, te herstellen, moet er dringend geageerd worden. Dat geldt niet alleen voor de natuurgebieden maar ook daarbuiten. Natuurbeleid beperken tot natuurgebieden is in ons versnipperd en dichtbevolkte Vlaanderen funest op termijn.

Enkele voorbeelden van mogelijke acties

• herwaardering van het sterk gedegradeerde, agrarische landschap ten zuiden van de Herkenrodeabdij. Landbouw blijft er het hoofdgebruik maar met het herstel van de oorspronkelijke kleinschaligheid door herintroductie van de kleine landschapselementen worden natuur en landschap opgewaardeerd
• systematische controle op de opgelegde voorwaarden van heraanplanting bij eerder afgeleverde en nieuwe  kapvergunningen. Het niet naleven van deze voorwaarden zorgde -en zorgt nog steeds- voor een sterke landschappelijke verschraling in Hasselt!!
• een inventaris opmaken van de KLE in het buitengebied die beschermd gaan worden in de groenpolen, de stapstenen en de verbindingsgebieden van het Groenstructuurplan
• een quasi kostendekkende subsidie voorzien voor aanleg en onderhoud van KLE in groenpolen, ankerplaatsen en verbindingsgebieden
• een inventaris opmaken van waardevolle bomen gekoppeld aan een subsidiereglement voor de betoelaging van het onderhoud ervan
• ontsluiting van het buitengebied door een trage wegenplan waarbij de ingeschreven buurtwegen hersteld en heropend worden en waarbij privé-veldwegen die een openbaar nut kunnen hebben aangekocht en opengesteld worden (vb. rond de Groene Delle)

Samenleven met (terugkerende) wilde natuur

Een aantal soorten zijn in Vlaanderen bezig met een opmars. Onder andere de vos, de steenmarter, de bever en het everzwijn zijn soorten die een ecosysteem robuuster maken tegen schokken. Maar in sommige gevallen zorgen ze ook voor problemen wanneer onze manier van leven niet meer aangepast is aan de aanwezigheid van deze dieren. Conflicten leiden tot vermindering van het draagvlak voor natuur en natuurbeleid. 

Het stadsbestuur kan met haar natuurbeleid een belangrijke rol spelen om de Hasselaren weer te leren samenleven met wilde dieren. Dit door in te zetten op een proactief beleid rond preventieve maatregelen (bvb. plaatsen van rasters), sensibilisering, overleg en monitoring. Bovendien kunnen betere natuurverbindingen helpen om de ongewenste dieren uit de tuinen van de mensen te houden. Een actueel Hasselts voorbeeld van het soms problematische samenleven tussen mens en dier is de overlast door everzwijnen rond de Banneuxwijk. Het is hierbij essentieel dat het uiteindelijke doel, nl. de bestrijding van overlast met zo weinig mogelijk ecologische nevenschade, niet uit het oog verloren wordt.

Een echte pad is niet plat

Hasselt heeft een dicht wegennet. Dit resulteert in talloze wilde dieren die ieder jaar onder de wielen sterven. Om dit aan te pakken, kunnen minder gebruikte wegen verkeersluw gemaakt worden. Bijvoorbeeld:

• de Paalvennestraat die door het natuurgebied Kiewit loopt
• de Kiewitstraat (gedeelte tussen de Mokenweg en het fietspad richting Bokrijk) die nu als sluipweg gebruikt wordt

De jaarlijkse paddenoverzetacties, o.a. rond Tommelen, aan de Waanbeek of aan de Haarbemdenstraat tonen duidelijk enkele kritieke punten in de Hasseltse weginfrastructuur. Elk jaar constateren onze vrijwilligers er talloze doodgereden diertjes, ondanks de overzetacties. 

Permanente faunatunnels met begeleidingswanden zouden het aantal slachtoffers kunnen beperken met een beperkte impact op de verkeersafwikkeling.Ook de aanleg van de fiets(snel)wegen moet doordacht gebeuren. Jammer genoeg sneuvelen er veel amfibieën onder de fietswielen tijdens de jaarlijkse trek. Zo kan een bijkomende paddentunnel ter hoogte van de Veldstraat een oplossing bieden aan natuurpark Tommelen.

Inzetten op biodiversiteit en soortenplannen in het natuurbeleid

De biodiversiteit gaat achteruit en heel wat planten- en diersoorten staan onder druk en hebben een steuntje in de rug meer dan nodig.  Een weldoordacht soortenplan kan hier soelaas bieden. Hierbij wordt onderzocht welke aanvullende acties voor planten en dieren nodig zijn. Bij voorkeur worden deze acties gericht op zogenaamde paraplusoorten. Onder de paraplu aan maatregelen om deze soorten te beschermen schuilen een hoop andere dieren en planten die er mee van kunnen profiteren. En dat komt de biodiversiteit ten goede

Voor Hasselt denken we hierbij aan soorten zoals de kerkuil, gierzwaluw, kamsalamander, hazelmuis, kievit, wilde bijen, muurhagedis, … Concrete acties zijn onder meer:

• poelenherstel ter ondersteuning van Kamsalamander in de Herkenrodebossen en in de verbinding naar Tommelen

• poelenherstel en verbinding Dormaalbeek-Windhalmbeek-Waanbeekvallei
• geleideschermen in Tommelen vanaf de brug tot aan het bekken van de Spoorwegstraat
• natuurverbinding tussen bron Dormaalbeek en Tommelen, inclusief  aanleg poelen als stapstenen
• vernatting van het noordelijke deel van de grote weide op domein Kiewit en de aanleg van een akkerstrook om de in de buurt broedende bedreigde kievitpopulatie een nieuwe toekomst te bieden.
• de aanplant van hagen en bomenrijen actief stimuleren als oriëntatielijnen voor vleermuizen o.m. tussen Kiewit en Bokrijk of ten zuiden van Herkenrode.
• kasten voor vleermuizen en  gierzwaluwen aan alle stadsgebouwen

Speelnatuur op wandelafstand

In Vlaanderen werden in 2019 37% minder buitenspelende kinderen geteld dan 10 jaar daarvoor (zie Kind & Samenleving 2020). Buiten spelen in de natuur heeft nochtans duidelijk positieve effecten op de motorische, cognitieve en sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen. Ook het gezondheidseffect is groot. 

De meest natuurlijke speelruimte voor kinderen is …de natuur. In bomen klimmen, kampen bouwen en afbreken, kuilen graven, beestjes vangen en observeren zijn al sinds mensenheugenis geliefde kinderactiviteiten. Niet enkel goed voor de harmonische ontwikkeling van het kind maar ook belangrijk voor de vorming van een band tussen de opgroeiende mens en de natuur.

Daarom willen we een natuurbeleid met aandacht voor speelnatuur op wandelafstand voor elk kind, buiten de kwetsbare natuurgebieden en ook in dichtbevolkte gebieden. De aanpak hiervoor is tweeledig. Enerzijds moeten bestaande buitenspeelruimtes vergroend worden, bv. door bomen en struiken aan te planten of poeltjes aan te leggen of minder te maaien maar anderzijds moet er ook creatiever met de beschikbare ruimte omgesprongen worden en kunnen restperceeltjes of tijdelijk ongebruikte percelen ingericht worden als natuurspeelhoekjes.

Onze volledige memoranda van Hasselt en Zonhoven zijn te downloaden op de website van Natuurpunt.

Tekst: Paul Vos – Werkgroep Beleid